Márta Mészáros – życie to film polsko-węgierski

Bogna Baczyńska

Márta Mészáros, wielka postać kina węgierskiego, uznana na całym świecie reżyserka i scenarzystka. Latami śniła w języku polskim, jak wyznała w jednym z wywiadów. Jej życie osobiste i działalność zawodowa związane są z Polską od niemal 50 lat. Wiele jej filmów powstało właśnie tutaj. Mówi, że „zrosła się” z naszym krajem, szczególnie z Krakowem, pełnym wspaniałych twórców. Polacy są jej bliscy, uważa nas za naród zadziorny, energiczny i romantyczny, poniekąd podobny do niej. To kobieta niezależna, jedna z czołowych twórczyń ruchu feministycznego i wyrazista osobowość filmu kobiecego, która lata temu udowodniła, że nie tylko mężczyzna może być dobrym reżyserem, a za całokształt osiągnięć twórczych otrzymała Złotą Kamerę na festiwalu w Berlinie w 2007 roku. Głównymi bohaterkami jej obrazów są kobiety, zarówno silne jak i słabe, samotne i otoczone ludźmi, młode, starsze, bogate, ubogie, poszukujące prawd i siebie samych.

Z Polską łączy ją także wielka sympatia i szacunek do filmów Andrzeja Wajdy, Jerzego Kawalerowicza, Wojciecha Hasa. Ceni polską szkołę filmową i polskich aktorów, z którymi, jak podkreśla, doskonale jej się pracuje; angażowała do swoich filmów znakomitości – Annę Polony, Jana Frycza, Marka Kondrata, Jerzego Radziwiłowicza, Edwarda Linde-Lubaszenko, Lesława Żurka. Prywatnie przez wiele lat związana była z Janem Nowickim. Jemu właśnie powierzyła główne role w kilku swoich filmach – między innymi w Dziewięciu miesiącach, w Dziennikach, w Niepochowanym. Wcześniej jej mężem był węgierski reżyser, Miklós Jancsó.

Urodziła się 19 września 1931 roku roku na Węgrzech, w miejscowości Kispest, ale dzieciństwo, aż do 1946, spędziła w radzieckim Kirgistanie. Jej rodzice wyjechali tam w 1936 roku, licząc na lepszy byt. Ojciec, uciekający przed faszyzmem, awangardowy rzeźbiarz László Mészáros, zafascynowany Azją Środkową, wraz z wybuchem II wojny światowej padł ofiarą stalinowskich czystek i został zesłany do łagru, a następnie skazany na śmierć. Matkę zabił tyfus. Pięcioletnia Márta Mészáros trafiła do sowieckiego sierocińca. Na Węgry wróciła po wojnie, w 1946, wraz z migrującą do Budapesztu ludnością węgierską. Szkołę średnią kończyła już z przekonaniem, że chce zostać reżyserką. Nie przyjęto jej na studia filmowe na Węgrzech, dostała się jednak do moskiewskiego Wszechzwiązkowego Państwowego Instytutu Kinematografii (obecnie Wszechrosyjski Państwowy Uniwersytet Kinematografii im. S.A. Gierasimowa). Studiowała tam w latach 1954-1956. Zachwyciła tamtejszych profesorów, jako pierwsza Węgierka na świecie uzyskała dyplom reżysera filmowego. Do Budapesztu wróciła w roku 1959.

Swoją karierę reżyserską rozpoczęła od filmów dokumentalnych, w których ukazywała historie zwykłych ludzi. Po niespełna dziesięciu latach poświęconych takim produkcjom, w 1968 roku, zadebiutowała filmem fabularnym, pełnometrażowym, pod tytułem Dziewczyna; zrealizowała go na Węgrzech. Począwszy od debiutu, jej produkcje przedstawiały opresyjną codzienność, brutalność, zawiłość polityki i trudy życia kobiet w świecie zdominowanym przez kulturę patriarchatu. Uwagę  Mészáros przyciągały zawsze tematy trudne, przez innych unikane. W filmach oddaje głos kobietom – budzi do życia złożone, wielowymiarowe postaci i ofiarowuje im szczególne, widoczne miejsce w swojej twórczości. Pokazuje ich bunt, intymność, a nawet dewiacje.

W latach 70. i 80. spod jej ręki regularnie wychodziły liczne filmy fabularne i dokumentalne, z których wiele nagrodzono na najważniejszych, międzynarodowych festiwalach. Na Węgrzech początkowo budziły oburzenie krytyków, odbierane były jako zbyt kontrowersyjne i osobliwe. Dopiero po tym, jak film Adopcja z 1975 roku został uhonorowany Złotym Niedźwiedziem na festiwalu w Berlinie, jedną z ważniejszych nagród świata kinematografii, stała się ikoną filmu na Węgrzech. Po sukcesie w Berlinie Mészáros realizowała kolejne doskonałe produkcje, jak Dziewięć miesięcy z 1976, który zdobył w Cannes nagrodę krytyków FIPRESCI. W roku 1978 Jak to w domu otrzymał na festiwalu w San Sebastian nagrodę Srebrnej Muszli.

Wydarzenia z własnego, prywatnego życia zainspirowały Mártę Mészáros do nakręcenia autobiograficznej tetralogii Dzienników, która okazała się wielkim wydarzeniem filmowym, będącego poniekąd oceną i krytyką komunizmu: Dziennik dla moich dzieci (1984, zdobył Nagrodę Specjalną Jury na festiwalu w Cannes), Dziennik dla moich ukochanych (1987, otrzymał Srebrnego Niedźwiedzia w Berlinie), Dziennik dla mojego ojca i matki (1990) i Mała Vilma. Ostatni dziennik (2000). Łączy w nich rodzinne dramaty z archiwalnymi nagraniami z kronik filmowych, przeplata elementy osobiste z politycznymi. Odtajnione dokumenty, które pozwoliły Mészáros dowiedzieć się więcej o niesprawiedliwym losie, jaki spotkał jej ojca, stanowią podstawę ostatniego filmu z serii Dzienników, Małej Vilmy. Inne znane obrazy filmowe w reżyserii Mészáros to m.in. Embrion (1994), Siódmy pokój (1996, na festiwalu w Wenecji otrzymał wyróżnienie Katolickiego Biura Filmowego OCIC) i Niepochowany (2004).

Mimo wielu sukcesów, Márta Mészáros mówi o sobie „jestem zwykłym filmowcem” i nie uważa, by kiedykolwiek robiła coś ponadprzeciętnego. Robi to, co kocha i co sprawia jej radość, opowiada całemu światu o wszystkim, co ją ciekawi i co uważa za ważne – pokazuje historie zwykłych ludzi, obnaża prawdę, krytykuje reżim i szuka odpowiedzi na pytanie, co to znaczy „być Węgrem”.